Jest to praktyczny poradnik dotyczący systemu Zettelkasten. Książka jest skierowana do studentów, naukowców i pisarzy non-fiction – osób, które nie tylko tworzą artykuły, eseje czy książki, ale także prowadzą codzienne zapiski, aby utrwalać idee, cytaty itp.

Kiedy mówimy o pisaniu, zazwyczaj skupiamy się na długich formach, rzadko zwracając uwagę na codzienne notowanie, które paradoksalnie zajmuje najwięcej czasu. Pismo to medium, w którym dokonuje się proces myślowy – badania i nauka często zachodzą właśnie w trakcie tworzenia tekstu. Książki o pisaniu zazwyczaj należą do jednej z dwóch kategorii:

  • Formalne – omawiające styl, strukturę tekstu, sposób cytowania itp.
  • Psychologiczne – dotyczące podejścia do samego procesu pisania.

Obie te kategorie pomijają istotną część pisania, jaką jest robienie notatek. How to take smart notes wypełnia tę lukę, przedstawiając system, który pozwala efektywnie sporządzać notatki, pracować z tekstami, rozwijać idee, a także ułatwia tworzenie własnych tekstów.

Treść książki można podzielić na trzy główne części:

  • Wprowadzenie – ogólne omówienie systemu i jego historii.
  • Robienie notatek – zasady i reguły systemu Zettelkasten dotyczące notowania.
  • Pisanie tekstów – wskazówki, jak korzystać z systemu i notatek, aby na ich podstawie tworzyć teksty.

Robienie notatek

Cały system notowania i pracy opiera się na metodzie stosowanej przez Niklasa Luhmanna – niemieckiego profesora socjologii. Korzystał on z systemu Zettelkasten (“pudełko na notatki”, Slip-box), który pełnił funkcję zewnętrznego narzędzia wspierającego proces myślenia (“external system to think in”).

Trzymanie notatek w kilku różnych miejscach jest nieefektywne – wymaga choćby zapamiętania, gdzie co się znajduje. Jeśli notatki kategoryzujemy tematycznie, musimy zdecydować, gdzie dana notatka najlepiej pasuje (np. do którego folderu). W standardowych systemach notowania notatka może znajdować się tylko w jednym miejscu – folderze, zeszycie czy kontekście. W systemie Zettlekasten wszystkie notatki lądują do Slip-boxa.

Trzy typy notatek

  • Tymczasowe – służą do szybkiego zapisywania pomysłów, gdy zajmujemy się czymś innym. Im więcej czasu upływa od ich zapisania do opracowania, tym mniej są przydatne – zapominamy bowiem, dlaczego je zapisaliśmy i co miały oznaczać.
  • Permanentne – pisane w taki sposób, by były zrozumiałe nawet po wielu latach:
    • Każda z nich ma potencjał, by stać się częścią większego tekstu lub zainspirować powstanie nowego.
    • Nie są jedynie przypomnieniami o ideach i przemyśleniach – same zawierają idee i przemyślenia w pełnej, zapisanej formie.
  • Indeksy – odnoszą się do specyficznych projektów lub tematów, ułatwiając organizację i wyszukiwanie związanych z nimi notatek.

Potrzebne narzędzia

  • Coś do pisania i miejsce do notowania – może to być długopis i notatnik, laptop lub inne urządzenie do zapisywania.
  • System do zarządzania bibliografią – na przykład program Zotero, który ułatwia organizację i przechowywanie źródeł.
  • Slip-box – system do notowania, który można prowadzić w formie papierowej lub elektronicznej.
  • Edytor tekstu – do opracowywania tekstów na późniejszych etapach pracy.

“Tools are only as good as your ability to work with them.” [Ahrens, s.31]

Zasady notowania

  • Powiązanie z istniejącymi notatkami - Notatki piszemy, mając na uwadze już istniejące wpisy. Dzięki temu uwzględniamy szerszy kontekst i tworzymy sieć powiązań, zamiast skupiać się wyłącznie na pojedynczej informacji.
  • Przekładanie idei na własny język - Idee, które chcemy zanotować, są zawarte w tekście w konkretnym kontekście, wspierają argument lub są częścią teorii opisanej innym językiem (terminologią, stylem). Dlatego należy je przetłumaczyć na swój język i dostosować do kontekstów w Slip-boxie.
  • Autonomia notatek - Notatki piszemy tak, jakby miały być zrozumiałe dla kogoś innego. Oznacza to, że muszą być autonomiczne: zapisane pełnymi zdaniami, z podaniem źródeł i wszystkimi niezbędnymi informacjami.
  • Jedna notatka na jedną ideę - Każda notatka powinna zawierać tylko jedną, jasno określoną ideę. Dzięki temu łatwiej zarządzać treścią i łączyć ją z innymi notatkami.

Dodawanie notatki do systemu

  1. Dodaj nową notatkę bezpośrednio za tą, do której się odwołujesz. Jeśli tworzysz notatkę, która nie kontynuuje konkretnej idei już istniejącej w systemie, umieść ją za ostatnią notatką w systemie.
  2. Połącz nową notatkę z innymi, dodając do niej referencje do istniejących notatek lub tworząc linki w przeciwnym kierunku, tj. z innych notatek do nowej.
  3. Upewnij się, że notatka będzie możliwa do znalezienia w przyszłości. Powinna być powiązana referencjami z innymi notatkami lub wpisana w indeks.
  4. Staraj się rozwijać sieć uogólnionych pomysłów, faktów i modeli mentalnych, która umożliwia głębsze zrozumienie i odkrywanie nowych powiązań.

Najczęstsze błędy w notowaniu

  • Traktowanie wszystkich notatek jako permanentnych i zapisywanie ich w notatnikach.
    • Chronologiczne kategoryzowanie utrudnia późniejszą pracę z notatkami.
    • Niektóre idee i pomysły, po głębszym zastanowieniu, okazują się mniej wartościowe lub nieprzydatne.
  • Zbieranie notatek związanych z danym projektem w nowym miejscu.
    • Każdy nowy projekt wymaga zaczynania pracy od zera, co jest nieefektywne.
    • Gdy każda nowa idea prowadzi do rozpoczęcia nowego projektu, łatwo doprowadzić do sytuacji, w której mamy wiele nierozwiązanych i porzuconych projektów.
  • Traktowanie wszystkich notatek jako tymczasowych.
    • Brak odpowiedniego opracowania sprawia, że notatki szybko tracą na wartości i stają się bezużyteczne.

Slip-box (Zettelkasten)

Slip-box nie powinien być używany jako archiwum notatek ani jako “cmentarz idei”, nie jest również encyklopedią. Jego wartość rośnie wraz z jego rozmiarami – im więcej notatek, tym bardziej staje się przydatny. To jednocześnie jego wada, ponieważ skuteczna praca wymaga dużej liczby notatek. Slip-box jest jednak przede wszystkim generatorem idei, który rozwija się równolegle z jego użytkownikiem. Praca z Slip-boxem polega mniej na wyszukiwaniu konkretnych notatek, a bardziej na odkrywaniu powiązań między istotnymi faktami i pogłębianiu zrozumienia poprzez łączenie idei. System ten wymusza selektywne podejście do czytania i notowania – jedynym kryterium dodawania notatek jest odpowiedź na pytanie, czy dana informacja wnosi coś wartościowego do systemu.

Tworzenie notatek permanentnych przypomina bardziej proces myślenia na papierze i dialogu z istniejącymi notatkami, niż zwykłe zapisywanie gotowych pomysłów. Pisanie notatek i ich organizowanie w Slip-boxie to nic innego jak próba zrozumienia szerszego kontekstu danego tematu. System ten wymaga od nas rozwijania, analizowania i łączenia idei, co prowadzi do głębokiego uczenia się.

Uczenie się polega na łączeniu informacji z jak największą liczbą znanych nam kontekstów – dokładnie to osiągamy, łącząc notatki w systemie między sobą. W tym systemie połączenia między notatkami są ważniejsze niż odniesienia z indeksu do pojedynczej notatki. Notatki są wartościowe w takim stopniu, w jakim są częścią sieci, w których zostały osadzone.

Pisanie

Każda myśl o pewnym poziomie złożoności wymaga pisania.

Kiedy uświadomimy sobie, że pisanie jest kluczowe, zmienia się nasze podejście do nauki i pracy intelektualnej:

  • Nauczysz się formułować lepsze argumenty.
  • Argumentacja musi być dokładnie przemyślana, zanim zostanie zapisana.
  • Sposób czytania ulegnie zmianie — będziesz bardziej skupiony na istotnych aspektach, ponieważ nie da się zapisać wszystkiego.
  • Skupienie na znaczeniu ułatwia zapamiętywanie idei.
  • Myślenie w szerszym kontekście niż sam czytany tekst pozwala przekształcić idee w coś nowego.

Większość poradników pisania proponuje standardowy plan, (cf. How to Read a Book, czytanie synoptyczne):

  1. Zdecyduj, o czym pisać.
  2. Przeprowadź badania.
  3. Napisz tekst.

Jednak ten plan często prowadzi do problemów:

  • Aby postawić dobre pytanie, na które warto odpowiedzieć, trzeba mieć już pewną wiedzę na dany temat.
  • Aby zdobyć tę wiedzę, trzeba co nieco przeczytać.
  • Aby zdecydować, co czytać, trzeba już mieć jakąś orientację w temacie.

To tworzy błędne koło. Plan ten jest wyidealizowany i nie uwzględnia rzeczywistych trudności. Dlatego warto zapytać: dlaczego nie opracować bardziej realistycznego podejścia? Odwrócenie tego procesu wydaje się bardziej logiczne i praktyczne.

Praca z Slip-boxem i pisanie krok po kroku

  1. Zawsze miej pod ręką coś, gdzie możesz szybko zapisać swoje pomysły. Trzymaj je w jednym miejscu do dalszego opracowania.
  2. Podczas czytania rób notatki dotyczące treści, zapisując to, czego nie chcesz zapomnieć. Notatki powinny być krótkie i najlepiej zapisane własnymi słowami. Bądź selektywny w wyborze cytatów, ograniczając się do tych najistotniejszych.
  3. Przejrzyj notatki z kroków 1 i 2, zastanawiając się, jak łączą się one z istniejącymi już notatkami w systemie. Zastanów się, co jest istotne dla twoich badań, przemyśleń czy zainteresowań. Nie tylko zapisuj informacje, ale rozwijaj idee, argumenty i dyskusje. Sprawdź: Czy nowa informacja potwierdza, zaprzecza lub rozwija istniejące idee? Czy możesz połączyć różne pomysły w coś nowego? Jakie pytania powstały w wyniku tej analizy?
  4. Wprowadź notatkę do Slip-boxa, pamiętając o odpowiednim połączeniu jej z innymi notatkami.
  5. Analizuj swoje notatki, sprawdzaj, czego brakuje, i identyfikuj pojawiające się pytania. Czytaj, aby zakwestionować, wzmocnić, rozwinąć lub zmienić argumentację. Twórz nowe notatki i rozwijaj istniejące idee. Regularnie przeglądaj system, obserwując, gdzie tworzą się łańcuchy powiązań i klastry tematów.
  6. Po pewnym czasie twój system będzie na tyle rozbudowany, że idee staną się wystarczająco rozwinięte, aby na ich podstawie pisać. Temat wyłoni się naturalnie z posiadanych notatek. Ułóż notatki w logiczną strukturę. Jeśli zauważysz luki w treści, uzupełnij je.
  7. Napisz pierwszy draft. Nie kopiuj notatek bezpośrednio. Stwórz spójny tekst, bazując na notatkach, ale formułując własne przemyślenia.
  8. Dopracuj swój tekst, uwzględniając wszystkie zebrane informacje i rozwinięte argumenty.

Bibliografia

[Ahrens] Sönke Ahrens. How to take smart notes. One simple technique to boost writing, learning and thinking. Sönke Ahrens, Hamburg, 2022. Link do książki w amazon.pl